choveu? dili ficou inundado

Nani Iha Katedrál

Dadolin Murak

Horikalan sira tuur to’o fali tuku rua dadeer. Sira hemu tua-sabu ho belun barak. Rona banda múzika hodi komemora loron referendu ba dala lima-nulu resin ida (51) ne’ebé monu iha loron 30 fulan Agostu 2050, tinan ne’e.

Asu hatenu iha uma ninin, basá sira nia kabun hamlaha. Hahan restu horikalan, la to’o atu fó han asu ho fahi inan-nurak sira iha luhan laran. Mario sei toba dukur hela. Maibé, foin tuku 6 dadeeer-san de’it nia-maun fanun ona nia. Loron-matan foin mosu husi Kristu Rei kotuk. Dolar-sa’e neneik, hatudu nia-ilas ho koor mean-kinur, hanesan manu-tolun nia-kinur, hodi leno mai sidade Dili. Oras lubuk laran, loron-matan luut an iha nia kadunan, molok hamanas fali rai. Wainhira loro-matan sa’e, ema barak hahu tauk. Tauk nia-manas. Ikus-ikus ne’e, temperatura bele sa’e to’o 42 grau Celsius. Kalan-kalan, sarani barak reza tersu hodi husu ba Nai Maromak atu bele karik, kalohan falun netik loron matan ne’e ba oras balun laran. Nune’e sira la bele terus liu. Mós sira-nia balada, ai-horis no bee-matan sira keta sai maran-dekor hotu. Lista, husi orasaun sira ne’e, husi biban ba biban, sai naruk liutan de’it.

Sira dudu bero ki’ikoan ida husi Santa Cruz. Depois tesik ba Sentru Konvensaun Dili. Tasi ladun klean. Metru-sorin de’it iha parte balun. Laloran mós ladun boot. Anin huu neneik halo sira senti fresku. Cruz balu be aas, sei mosu hela. Rate balun lakon ona. Tasi-been taka hotu ona. Sira para utuan iha Santa Cruz. Husi bero leten, sira soe aifunan utuan iha tasi leten. Maski agora falun ona ho tasi-been, maibé sira-nia Avó-mane, ne’ebé uluk soldadu Indonezia sira tiru iha ne’e, nia isin lolon sira seidauk hetan nafatin. Tinan ida ne’e sira sei komemora masakre Santa Cruz ba dala lima-nulu resin-sia (59). Maski kleur loos ona, maibé jeneral Indonezia sira nunka hakarak hateten sai fatin be sira soe mate-isin sira ne’e. Nune’e mós ukun nain Timor-Leste, sai tauk aat liutan atu ezizi ba Indonezia kona-ba asuntu ne’e.

Halihun sira iha dalan tuun ba sentru konvensaun, ida-rua sei hamriik nafatin. Maski laloran komesa doko makas liutan ona. Bee tasi mós hahu kee halihun-nia abut sira. Hein deit tempu ona, halihun sira atu hakotu iis mós.

Sira hean bero oan liu ba Katedrál. Iha Katedrál, sira haree ema barak nani. Hanesan loloos pisina boot ida. Sira sa’e ba koru nia fatin, depois mak haksoit tun ba bee laran. Maski Katedrál bee-tasi tama ona, maibé dalaruma, amu-lulik sira mós sae bero hodi halo nafatin misa iha altar ne’e, wainhira laloran ladun boot.

‘Apá hateten katak molok Timor-Leste hetan independensia, Amo Pápa ida mai halo misa iha Katedrál ne’e. Tuir istoria, Katedrál ne’e, Jeneral ditador Suharto nia projetu, hodi hamaus povu Timor-Leste, nune’e sira bele simu integrasaun’, Luis esplika ba nia-alin ne’ebé mak la konsege akaba eskola sekundariu.

Fó han tiha fahi, sira nain rua dudu bero oan hodi tama ba tasi-laran. Sira nain rua ba kail ikan. Servisu lor-loron ne’ebe sira rua halo mak ne’e. Ba kail ikan hodi fa’an tutan fali ba ema seluk. Osan ne’ebé mak sira hetan, sira tau hamutuk hodi selu sira-nia alin feto nia eskola; no hodi hasuar nafatin sira nia dapur. Maibé, Luis mós foin kaben no hein hela nia ferik oan atu tuur-ahi fulan tolu tan. Sira-nia aman katuas Paulo, hela de’it iha uma. Nia-isin kulit loke-an hotu. Been sai barak husi nia-isin kulit. Hanesan fisur be boot loos. Kanek balun dodok ona. Sira hodi ona ba ospitál, maibé la bele kura nafatin. Tuir Dotór, kauza husi moras ne’e, tanba rai manas. Tinan barak laran, Katuas Paulo kaer toos, dalabarak nia isin-molik deit iha toos laran. La tau kamizola ka faru ruma.

Sira gosta peska iha palasiu governu, tanba ikan barak nani ba-mai iha kuartu ida ba kuartu seluk. Nune’e mós, kuandu kolen sira bele sae ba tuur iha andar leten. Mario gosta hakat ba primeiru ministru nia gabinete. Nia gosta halo jeitu oin-oin, imajina sai primeiru ministru. Andar balun monu ona, tanba laloran tasi baku makás. Dalaruma sira taka tiha sala/kuartu balun ho sira nia redi, nune’e sira bele kaer ikan barak liu. Dala ruma sira hetan ikan ‘bonitu’ no ikan-daun’.

‘Karik ita bele hean bero tesik tok ba Igreja Motael. Tanba semana kotuk hau tesik ba Igreja Motael, ha’u konsege kaer ikan boot ida’, tenik Mario ba nia maun Luis.

‘Diak. Maibé la bele tama ba Negósiu Estranjeiru. Tanba semana kotuk, uma andar parte kotuk balun monu namtate. Ema dehan, MNEK ne’e uluk governu Zinzang mak halo, entaun nia kualidade sabraut loos. Zinzang sira halo lalais de’it wainhira Timor restaura ita nia independesia. MNEK ne’e Zinzang nia projetu hodi bosok ita nia lider sira tinan 50 kotuk ba. Nia rezultadu mak hanesan ne’e,’ Luis koko esplika aspetu istoria utuan ba nia alin.

Sira-nia sidade kapital tasi sa’e besik tinan ida ona. Ukun nain sira muda hotu ona ba hela iha fofo lolon sira. Povu barak mak sei moris besik tasi ninin sira. Tanba ida ne’e mak dalan ba sira hodi bele hatutan nafatin sira nia moris. Kaer ikan, maski oras ne’e ikan mós ladun barak, tanba tasi-been mós manas liutan ona. Bainhira tasi hahu sa’e, Ukun Nain halibur lian nain sira hotu hodi hamulak. Sira mós konvida nai-lulik sira hodi hato’o orasaun bebeik. Governu halao sorumutu boot ida iha Kapital hodi halibur lia nain husi teritoriu tomak. Governu nia enzeñeru sira lorloron sukat bee sa’e sentímetru hira. Kuandu sa’e sentímetru ida, entaun kada suku tenke oho krau ida. Krau ne’e sira oho hodi halo lulik. Krau nia ran sira fakar iha halihun no fatuk kuak sira. Depois, feto sira tein naan krau hodi fo han lia-nain no ukun nain sira. Mós Amu-lulik sira. Kuandu bee sa’e sentímetru rua, entaun suku ida-ida tenke oho krau rua hodi hamulak hamutuk. Serimonia lulik sira ne’e hotu, halo liu husi lei ne’ebé parlamentu nasional aprova no presidenti promulga wainhira tasi hahu sa’e sidade kapital ne’e.

Povu ran-nakali ho desizaun governu ne’e. ‘Ita ba lamas tan krau husi ne’ebé hodi oho’, xefi suku sira hateten ho hirus. ‘Ulun-boot sira keta bulak ona karik’, sira balun hatutan. Ukun nain sira mós haklaken katak, kuandu krau menus ona, bele mós oho bibi ka fahi. Se bibi no fahi hahu menus, bele oho mós busa no laho. Amu lulik sira mós husu nafatin ba sarani sira atu hasa’e nafatin orasaun. Tuir Amo Lulik sira, sarani hotu-hotu tenke reza tersu dala tolu loron ida.

‘Mario, diak liu ita rua mós reza tersu lai. Laloran maten hela ne’e.’

‘Ó haree ka lae? Horseik iha misa, Amo Pedro mós mama malus depois de komunga.’

Amo Pedro halo kombinasaun husi liturjia ho lisan Timor nian. Fó tiha ostia, Amo Pedro mós mama malus iha altar molok fó bensa ikus ba sarani sira. Nune’e nia fiar katak homan hamutuk lulik Timor nian ho dutrina Katolik nian, mak bee sei tuun neneik.

‘Mais nusa mak Amo Pedro mós mama malus fali iha altar. Ne’e hanesan fali kria fiar foun ida naran ‘Kato-lulik’.

‘O dehan saida? O keta koalia arbiru nune’e. Ita iha hela tasi laran. Kuidadu ho ó nia lia-fuan,’ Luis hateke ba nia alin hodi koalia ho hirus no tauk utuan.

Maibé to’o bainhira loos. Tasi-been sa’e nafatin sira nia sidade kapital no knua sira be besik tasi-ibun. Governu mós mobiliza sira nia enjeñeiru sira hotu hodi halo muru balun nune’e bele satan netik laloran tasi. Maibé, projetu muru mós monu namtate hanesan has-tasak wainhira laloran-tasi foin ‘rein’ bosok de’it muru sira ne’e. Raihenek mak barak liu. Simentu ladun to’o, wainhira sira halo muru sira ne’e. Señor ministru mai haree duni projetu sira ne’e, maibé nonook de’it. Señor ministru hateke husi nia uma luxu iha foho lolon, wainhira muru sira ne’e monu. Nia liman kaer hela serveza botir ida.

Sira foin muda mai husi Remexiu fulan tolu kotuk ba. Tamba iha Remexiu bee matan maran hotu. Iha duni bee matan ida, maibé ne’e hodi fornese de’it ba membru governu, membru parlamentu no ukun nain sira be hela iha Remixiu. Entaun, sira muda fali mai de’it Balide rai hun, besik tasi ibun hodi bele monta mota-bomba. Maski bee ne’e meer loos, maibé la iha dalan seluk ba sira atu hatutan sira nia moris. Tinan hira laran ne’e, udan been menus loos. Sira mós haree nutisia ahi-haan rai barak tebes. Parke nasional Nino Konis Santana, mós fulan hira kotuk ba, sai ahu-kadesan hotu. Ahi lakan hanesan inferno. Sira nia primu sira iha Betano mós, la bele halai-natar, tanba udan-been la to’o. Irigasaun balun, bee menus loos. Fulan kotuk, sira nia primu ida mate iha Betano. Wainhira sira nia primu ba hatama bee ba natar, teki-teki, ema nain rua mai ataka nia. Sira nia primu mós persiza bee atu hatama ba nia natar. Entaun, bainhira sira haksesuk malu tanba bee, boatamak ida kaer ensada baku sira nia primu nia ulun. Nia mate iha fatin, tanba de’it hadau malu bee. Kazu hanesan ne’e akontese barak ona. Maibé ukun nain sira finzi la liga. Karik se ukun nain fó atensaun, mak sira halo apelu moral de’it, hanesan amu lulik fó omília iha altar: ‘Ita ema la bele halakon ema seluk nia moris/vida’. Sira rona bebeik ona fraze ne’e husi ukun nain sira, to’o sira baruk. Tanba laiha esforsu konkretu oinsa atu resolve problema bee no hadau malu bee entre toos nain sira no populasaun en jerál.

Mario ho nia maun Luis hean nafatin bero. Dalaruma sira hean hela bero, avo lafaek nani besik sira, maibé la ataka sira. Desde tasi sa’e, avo lafaek hatudu soliedaridade ho peskador kiak sira ne’ebé moris terus iha tasi ibun. Dalabarak, avo lafaek duni ikan sira no halibur sira iha kuartu balu iha palasiu, nune’e Mario ho Luis fasil atu kaer ikan sira ne’e.

Hemu tiha tua-sabu utuan, Luis tama ba kuartu laran. Nia feen dukur loos ona. Dada-iis normal loos, nia hirus-matan tun-sa’e. Nia ibun-kulit fresku kapas. Halo nia bonita liutan de’it iha kalan ne’e ho tulun fulan naroman rohan bee borus husi uma didin leet. Luis rei neneik de’it, tanba lakoi halo nia feen hakfodak husi toba ne’e. Nia latan iha kama. Tula neneik liman ba nia feen nia kabun. Nia rona no senti anju oan ida bok-an neneik iha pisina furak nia laran. Nia bele sente tebe husi ain-kikoan iha kabun laran ne’e.

Liman sei iha nia feen nia kabun, Luis hanoin oinsa nia-oan nia futuru. Luis hanoin hikas nia moris be susar loos durante ne’e. Tasi sa’e iha fatin barak. Rai manas tan de’it hodi hamosu moras oioin. Bee matan barak mak maran. Ema oho malu tanba de’it hadau malu bee. Bailoron naruk, maski lia nain sira halo hotu lulik ona. Mós Amu lulik sira reza tersu la para. Ahi han rai nabnaban loos. Ukun nain sira ladun fo atensaun hodi tulun povu mukit sira.

‘Aah, bainhira ha’u-nia oan boot, saida tan mak sei akontese? ‘

Latan iha nia-feen nia-sorin, fila ba-mai, Luis-nia matan la dukur nafatin. Nia hateke ba Janela, borus liu ba tasi laran. Nia hanoin semo ba-mai nafatin. Nia hakuak sumasu metin, koko taka nia-matan. Maibé nia la konsege kontrola nia-kakutak. Kakutak lakoi deskansa, maski Luis sinte kolen tamba loron tomak nia ba kail ikan iha tasi laran be manas hanesan ahi kla’ak ne’e. Nia harohan atu aban kalohan bele satan netik loron matan. Maibé kalohan laiha forsa naton atu satan loron matan. Baku-matan ba nia-feen nia kabun, Luis mós imajina situasaun foun ida fali. Luis haree nia-bebé-oan foin dolar, tuur iha avo lafaek ida nia-kotuk. Avo lafaek hodi nia-bebé-oan nani dook. To’o avo lafaek la bele ona, entaun avo lafaek para. Bainhira avo lafaek toba dukur, derepenti avo lafaek nakfilak an ba rai/illa ida no sai boot hanesan fali rai Timor. Iha rai ne’e, ai-horis sira buras matak, kadalak sira suli ba-mai, balada sira halai ba-mai. Ema sira moris furak loos. Luis nia-oan sai liurai iha rai foun ida ne’e.

Derepenti Luis hakfodak tanba bee-tasi baku kona sira nia muru be halo de’it ho bloku balun. Luis kose nia-matan, hodi koalia ba nia-an.

‘Aah, nusa mak ha’u imajina fali lejenda kona-ba rai Timor ho ha’u nia-kosok-oan? Ne’e sei la akontese.’

‘Aiih, moras loooooos doben’, teki-teki nia feen hakilar.

Nia-fen hakilar no kaer nia-kabun. Iha kalan klaran ne’e, Luis halai ba dere nia viziñu-nia uma hodi husu tulun. Nia-viziñu tula fudik nia-feen hodi halai ba ospitál. Maski hasoru susar oioin, maibe Luis la rende. Nia hakarak nia-oan atu iha futuru ida di’ak liu nia-moris oras ne’e. Karik bele, nia hakarak nia-oan moris iha illa avo lafaek ne’ebé buras nafatin hanesan nia imajina.

Maski horseik iha Igreja nia rona leitura husi Profeta Miqueias hateten ho lia-menon be hamtauk: ‘Na’i nia-loron sei to’o mai. Loron ne’e sei manas maka’as hanesan fornu. Ema loko-an sira, ema aat sira tomak sei sai hanesan du’ut maran. Rai sei lakan no ahi sei hamanas imi’.

‘Aaah….ne’e profeta-nia lian tinan rihun ba kotuk. Ha’u hakarak ha’u-nia oan atu moris diak liu aban-bain rua.’

Teki-teki, Luis rona kosok oan ida tanis. Maibé kosok oan ne’e moris ho matan-fuan ida de’it.

—————-

Tasi-ibun Farol, Dili, 12/12/2015. Isba (istoria-badak) ida ne’e, ha’u hakarek loloos momentu Paris Agreement iha 2015 kona-ba Mudansa Klimátika. Ha’u hadi’a utuan momentu haree nutisia kona-ba bee sa’e iha sidade Veneza, Italia iha fulan Novembru, 2019.

PS: Foto, Machel Silveira no FB.